Żywienie w chorobie nowotworowej – spojrzenie Kraków dietetyka
Liczba zachorowań na nowotwory rośnie każdego roku zarówno w Polsce, jak i na świecie. Ze względu na wysoką śmiertelność choroby, często brak skutecznego leku, duże znaczenie stanowi profilaktyka, do której zalicza się dieta. Nowotwory zaliczane są do chorób dietozależnych, zatem dieta może być istotnym czynnikiem prewencyjnym i chronić przed zachorowaniem na nowotwór.
Dieta przeciwnowotworowa
W diecie w prewencji chorób nowotworowych szczególne miejsce zajmuje czerwone mięso, które zawiera groźne dla zdrowia wielonasycone kwasy tłuszczowe – mięso to powinno być wyeliminowane lub przynajmniej ograniczone w diecie. Jego duże spożycie powoduje wzrost wskaźnika zachorowań na raka jelita grubego, a także raka piersi i raka gruczołu krokowego.
Z kolei korzystanie w profilaktyce przeciwnowotworowej działa częste spożywanie warzyw i owoców, szczególnie w prewencji nowotworów płuca, żołądka, jelita grubego. Dzienna dawka zjadanych owoców i warzyw powinna być nie mniejsza niż 5 porcji. Regularne spożywanie owoców może obniżyć aż o 20% ryzyko wystąpienia nowotworu.
Skąd ten fenomen warzyw i owoców? Zawierają one polifenole. Istotne znaczenie wśród polifenoli roślinnych przypisuje się glukozynolanom, antocyjanom oraz fitoestrogenom, w tym izoflawonom, lignanom czy resweratrolowi. Z kolei wśród karotenoidów liczne prozdrowotne właściwości wykazuje likopen, dzięki czemu jest zaliczany do grupy związków o potencjalnym zastosowaniu w profilaktyce wielu chorób przewlekłych, w tym schorzeń nowotworowych. Mechanizm protekcyjny polifenoli roślinnych polega na ich działaniu antyoksydacyjnym, przeciwzapalnym czy przeciwstarzeniowym[1].
Źródła wybranych polifenoli:
| Glukozynolany | Warzywa z rodziny krzyżowych (kapusta, brukselka, kalafior, brokuły), rzodkiewka, rzodkiew, rzepa, rzeżucha, jarmuż, rukola, gorczyca, chrzan |
| Izoflawony | Soja i jej przetwory, inne nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soczewica) |
| Likopen | Pomidory |
| Resweratrol | Czerwonych winogrona, czerwone wino, owoce jagodowe (np. jagody, truskawki, maliny, jeżyny) |
Warzywa i owoce zawierają ponadto błonnik, który działa korzystnie w diecie przeciwnowotworowej. Błonnik znajduje się także w produktach pełnoziarnistych (pieczywo, kasze, płatki owsiane, ryż itd.), które również należy włączyć do diety. Błonnik chroni on przede wszystkim przed wystąpieniem raka jelita grubego i rakiem piersi, ale ma też działanie ochronne przed chorobami układu krążenia i cukrzycą typu 2[2].
Dużą rolę w profilaktyce chorób nowotworowych odgrywają składniki mineralne (wapń, selen), witaminy (C, E, D, foliany), wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 oraz probiotyki i prebiotyki. Selen jest uznawany za szczególnie cenny w prewencji nowotworu prostaty, jelita grubego, żołądka i płuc. Z kolei wapń wykazuje ochronne działanie w stosunku do choroby nowotworowej jelita grubego i piersi. W profilaktyce raka trzustki, jelita grubego, przełyku i piersi istotne są natomiast foliany. Witamina C może przyczynić się do zmniejszenia zachorowalności na nowotwory przełyku, żołądka, jamy ustnej oraz trzustki[3].
Mówiąc o diecie, należy też wspomnieć o masie ciała, ponieważ nieprawidłowa masa ciała może podwyższać ryzyko między innymi raka jelita grubego i piersi[4]. Istotne jest zatem utrzymanie prawidłowej masy ciała. Optymalne wartości dla wskaźnika BMI to 18,5-24,9 kg/m²[5].
Żywienie w chorobie nowotworowej
W diecie w chorobie nowotworowej aktualne będą te same zalecenia, co w profilaktyce chorób nowotworowych (powyżej). Dodatkowo istotne jest zwiększenie ilości łatwo przyswajalnego białka, które wspomaga pracę układu odpornościowego i odbudowę organizmu. Ogóle zalecenia obejmują również:
- Spożywanie 4-5 posiłków dziennie z przerwami nie dłuższymi niż 3-4 godziny,
- Urozmaicone posiłki, atrakcyjne smakowo dla chorego,
- Spożywanie chudego mięsa, ryb, chudych lub półtłustych twarogów, jogurtów, kefirów, jaj (białko),
- Spożywanie do każdego posiłku warzyw lub owoców,
- Wybieranie produktów pełnoziarnistych,
- Wyeliminowanie cukru i alkoholu,
- Wybieranie tłuszczy roślinnych,
- Gotowanie i duszenie zamiast smażenia i grillowania,
- Wypijanie min. 2 l wody dziennie[6].
Żywienie w nowotworze złośliwym
Leczenie pacjenta po zdiagnozowaniu nowotworu złośliwego odbywa się dwutorowo. Po pierwsze, jest to leczenie przeciwnowotworowe (operacja, radioterapia, chemioterapia), a po drugie – leczenie wspomagające, które obejmuje także postępowanie żywieniowe.
Zapotrzebowanie na energię u dorosłych z chorobą nowotworową może się zwiększyć nawet o 20%, co wynika ze zwiększonego metabolizmu związanego z obecnością guza i mobilizacją układu odpornościowego. Zapotrzebowanie to wynosi ok. 30-35 kcal/kg należnej masy ciała, u osób wyniszczonych 40-45 kcal/kg, a u pacjentów leżących 20-25 kcal/kg.
Szczególną rolę w żywieniu osób z przerzutami odgrywa białko, co wynika ze wzmożonym procesem odbudowy komórkowej po leczeniu. Dzienne zapotrzebowanie wzrasta do 15-20% energii ogółem. Należy przy tym zwiększyć proporcje pomiędzy białkiem pochodzenia zwierzęcego (mięso, ryby, jaja, produkty mleczne) i roślinnego (zboża, strączki) do 1:1.
Węglowodany powinny stanowić tutaj ok. 55% energii ogółem, najlepiej z pełnoziarnistych produktów, warzyw i owoców. Do minimum należy ograniczyć spożycie cukru, słodyczy, ciast, dżemów, ponieważ węglowodany w nich zawarte są wykorzystywane przez nowotwór do wzrostu. Komórki nowotworu dzielą się bardzo szybko i zużywają nawet kilkaset gramów glukozy na dobę.
Zaleca się, aby osoby chore na nowotwór złośliwy spożywały tłuszczy nie więcej niż ilość zapewniającą 25-30% energii dziennie. Eliminujemy tłuszcze zwierzęce jako źródło nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu (wieprzowina, wołowina, podroby, tłuste sery), a w ich miejsce wybieramy chudy drób bez skóry, cielęcinę, królika, ryby, oleje roślinne, orzechy, nasiona[7].
Niepożądane skutki leczenia
Niestety leczenie nowotworowe ma to do siebie, że wywołuje dużą ilość skutków niepożądanych, które wpływają także na odżywianie pacjenta. Należą do nich: utrata apetytu, anoreksja, zaburzenia smaku i węchu, suchość w jamie ustnej, zapalenia i owrzodzenia błony śluzowej jamy ustanej, gardła, przełyku, żołądka, jelit, uczucie szybkiego nasycenia i pełności po posiłku, nudności i wymioty, biegunki, zaparcia, osłabienie, obrzęk limfatyczny, niedokrwistość[8].
Poniżej możliwe sposoby radzenia sobie z wybranymi ww. problemami[9].
| Spadek masy ciała | dodatek produktów o dużej gęstości energetycznej (masła, oliwy, śmietanki) do zup, ziemniaków, ryżu; wprowadzenie treściwych zup krem wzbogacanych olejami, zamiast klarownych bulionów; wprowadzenie odżywek o zwiększonej kaloryczności; wprowadzenie odżywek monoskładnikowych: tłuszczowych lub węglowodanowych; |
| Zmiana smaku | podawanie posiłków zimnych lub w temperaturze pokojowej, zamiast dań na ciepło; marynowanie mięs i łączenie ich z owocami (jabłkiem, śliwką, pomarańczą); wprowadzenie odżywek pobudzających kubki smakowe, np. z imbirem; |
| Zbyt mało białka | dodatek odżywki wysokobiałkowej; dodawanie rozdrobnionego białka jaja, np., na kanapkę czy do pulpetów mięsnych; zmiana tradycyjnego nabiału na nabiał o zwiększonej wartości białka (ok. 10 g białka na 100 g produktu); |
| Biegunka | eliminacja lub ograniczenie nabiału (w szczególności laktozy); czasowe ograniczenie spożycia surowych warzyw i owoców; dieta lekkostrawna; włączenie diety BRAT (B – banany dojrzałe, R – ryż, A – pieczone jabłka, T – tosty pszenne); zaproponowanie naparów zapierających: marchwianka, kompot z jagód suszonych, kakao; zamiana produktów pełnoziarnistych na rafinowane; rozważne włącznie szczepów probiotycznych o udokumentowanych działaniu zapierającym (np. Saccharomyces boulardii, Bifidobacterium lactis, Lactobacillus rhamnosus GG); odpowiednie solenie pokarmów i/lub włączenie elektrolitów; |
| Wymioty, nudności | wprowadzenie małych, częstych posiłków; posiłki lekkostrawne, często o konsystencji koktajlu, zupy, musu czy galaretki; eliminacja produktów smażonych, wysokobłonnikowych; dodatek odżywek hiperkalorycznych – przy dobrej tolerancji; włączenie dań kwaśnych – pobudzających wydzielanie śliny; |
| Zaparcia | wprowadzenie diety wysokobłonnikowej (po uprzednim uregulowaniu zaparć); wprowadzenie produktów mlecznych (kefiry, maślanki) oraz kiszonek; zwiększenie podaży wypijanych płynów do 2–2,5 l/ dobę; włączenie naparu z suszonych śliwek, zakwasu buraczanego czy naparu z siemienia lnianego; dodatek ksylitolu, soribitolu; |
| Wzdęcia i uczucie sytości | wyeliminowanie produktów wzdymających (np. kapusta, strączki, gruszki, śliwki); zalecenia picia ciepłych płynów, w tym herbatek ziołowych o działaniu usprawniającym trawienie; włączenie preparatów z symetikonem; zamiana większości surowych warzyw na gotowane, przetarte; czasowa eliminacja produktów fermentujących |
Problem niedożywienia i wyniszczenia
Dotyka on od 30% do 85% pacjentów z chorobą nowotworową. Nasilenie stopnia niedożywienia zależne jest od typu, stadium oraz umiejscowienia nowotworu. Największy odsetek dotyka chorych z nowotworami w obrębie górnego odcinka przewodu pokarmowego, w tym: głowy i szyi, przełyku oraz żołądka i trzustki[10]. Niedożywienie zaawansowane to tzw. zespół wyniszczenia nowotworowego, określany też jest stanem kacheksji i występuje u 15-40% pacjentów w momencie rozpoznania i aż 75% w zaawansowanym stadium choroby. U 20-30% chorych to wyniszczenie jest powodem zgonu[11]. Nieprawidłowy stan odżywienia znacząco pogarsza rokowanie, tolerancję leczenia oraz komfort życia pacjenta.
Standardy Żywienia Dojelitowego i Pozajelitowego z 2019 r. określają, że leczenie żywieniowe należy rozpocząć u każdego pacjenta, u którego stwierdza się: wystąpienie niedożywienia lub wysokiego ryzyka żywieniowego, zagrażające niedożywienie lub kiedy pacjent nie będzie miał możliwości odżywiania się dietą doustną przez okres > 7 dni – nawet jeśli nie ma cech niedożywienia w trakcie kwalifikacji[12].
Leczenie żywieniowe
Leczenie żywieniowe należy poprzedzić ustaleniem planu oraz celów żywienia. Najlepiej dla pacjenta, jeśli jest możliwe zachowanie żywienia doustnego, żywienie pozajelitowe powinno być ostatecznym elementem leczenia. W ramach leczenia żywieniowego, dietetyk może zaproponować:
- Zmianę konsystencji posiłków na bardziej papkowatą, płynną,
- Modyfikację technik kulinarnych (w miejsce smażenia czy pieczenia wybieramy gotowanie na parze, w wodzie, duszenie),
- Dobór właściwej ilości pokarmów i ich składników odżywczych,
- Wprowadzenie tzw. żywności specjalnego zapotrzebowania.
Jeśli żywienie doustne nie jest możliwe, konieczne jest prowadzenie żywienia dojelitowego (enteralnego). Odbywa się ono przez zgłębnik (sonda nosowo-żołądkowa) do 30 dni lub powyżej 30 dni przez przetokę odżywczą (gastrostomia, PEG lub PEG-PEJ). W tym wypadku należy stosować przemysłowe mieszaniny odżywcze, gwarantujące odpowiednią podaż składników.
Natomiast jeśli również żywienie drogą przewodu pokarmowego nie jest możliwe, stosuje się wówczas żywienie pozajelitowe (parentalne) drogą dożylną[13].
[1] Justyna Zalega, Dorota Szostak-Węgierek, Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część I. Polifenole
roślinne, karotenoidy, błonnik pokarmowy, Probl Hig Epidemiol 2013, 94(1): 41-49
[2] Paulina Tuchowska, Halina Worach-Kardas, Jerzy T. Marcinkowski, Najczęstsze nowotwory złośliwe w Polsce – główne czynniki ryzyka i możliwości optymalizacji działań profilaktycznych, Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 166-171
[3] Justyna Zalega, Dorota Szostak-Węgierek, Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część II. Składniki
mineralne, witaminy, wielonienasycone kwasy tłuszczowe, probiotyki, prebiotyki, Probl Hig Epidemiol 2013, 94(1): 50-58
[4] Kordek R (red). Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Via Medica, Gdańsk 2007: 2-114.
[5] Problemy współczesnej medycyny. Otyłość. http://www.zdrowie.med.pl/nadwaga/otylosc_01.html (08.04.2013).
[6] Mirosław Jarosz, Iwona Sajór, Żywienie chorych z nowotworami, PZWL 2012.
[7] Mirosław Jarosz, Iwona Sajór, Żywienie chorych z nowotworami, PZWL 2012.
[8] Mirosław Jarosz, Iwona Sajór, Żywienie chorych z nowotworami, PZWL 2012.
[9] Paulina Borek-Trybała, Sposoby terapii żywieniowej u chorych na nowotwory, Food Forum Nr 6, grudzień 2020
[10] Fearon K., Strasser F., Anker S.D. et. al. Definition and classification of cancer cachexia: an international consensus. Lancet Oncology 2011; 12(5); 489–495.
[11] Mirosław Jarosz, Iwona Sajór, Żywienie chorych z nowotworami, PZWL 2012.
[12] Kłęk S. Leczenie żywieniowe w onkologii – współczesne podejście. PZWL 2020.
[13] Paulina Borek-Trybała, Sposoby terapii żywieniowej u chorych na nowotwory, Food Forum Nr 6, grudzień 2020
Dodaj komentarz